از آرایش گوسفند قربانی تا تاب‌سواری به نیت پاک شدن گناهان

 

برای ترکمن‌ها «قربان‌بایرام» یا عید قربان از روز هفتم ذی‌الحجه شروع می‌شود؛ آنها در این روز تمام اسباب و اثاثیه زندگی را مشابه یک خانه‌تکانی تمیز می‌کنند. روز بعد یعنی هشتم ذی‌الحجه را روز «عید مردگان» در نظر می‌گیرند و برای مردگان خود «پاسدق» (نوعی نان) خیرات می‌کنند.

​

روز نهم ذی‌الحجه «دیری عید» روز زنده‌ها است که همگی در این روز بهترین و تمیزترین لباس‌هایشان را می‌پوشند. روز دهم یا «قربانلیق» روز قربانی کردن در راه خداست. روزهای یازدهم و دوازدهم هم روزهای صدقه دادن یا «چاقر مق» به معنی دعوت کردن است. بر اساس رسوم ترکمن‌ها روز عید قربان لازم است هر خانواده بر اساس وسع خود گوسفند، بز یا گاوی را ذبح کند.


صبح روز عید همگی تا هنگام انجام مراسم قربانی روزه می‌گیرند و تا خوردن گوشت قربانی روزه خود را افطار نمی‌کنند. مردان برای نماز جماعت به مسجد رفته و نماز عید قربان می‌خوانند. پس از آن در زمان ذبح، چاله‌ای در زمین حفر می‌کنند و وسط آن قدری برآمدگی خاک را باقی می‌گذارند و روی آن مقداری خاکستر نمک و آرد میگذارند. وقتی خون قربانی در چاله ریخت آن را با مواد ذکر شده مخلوط کرده برای تبرک بر پیشانی خود می‌مالند چرا که به مقدس بودن این خون اعتقاد دارند؛ البته این رسم این روزها در کنار سایر رسوم رنگ باخته و کمتر اجرا می‌شود.

 

همچنین در روزهای عید تاب می‌بندند و رسم «سالانچق» را برگزار می‌کنند تا همگی مشغول تاب‌بازی شوند. ترکمانان بر این باورند که بار گناه بر شانه‌های انسان است و با تاب خوردن، گناه از شانه‌ها فرو میریزد.

مردم کرمان برای قربانی کردن در این روز گوسفندی انتخاب می‌کنند که خصوصیات ظاهری خاصی داشته باشد. آنها گوسفندی یکساله می‌خرند که هم ‌شاخ سالمی داشته باشد و هم سایر قسمت‌های بدنش زخمی نباشد.

 

تزئین گوسفندی که قرار است قربانی شود اهمیت بالایی دارد. به همین خاطر کرمانی‌ها شب قبل از عید بدن گوسفند را با حنا یا رنگ‌های شیمیایی رنگ می‌کنند و مقداری اسپند و کندر را هم درون پارچه‌ای به گردن گوسفند می‌بندند، به اعتقاد آنها دود این اسپند برای دفع چشم زخم خوب است. همچنین به چشم‌های گوسفند سُرمه می‌کشند.

گوسفند تا غروب روز عید با چاقویی که دعایی مخصوص به آن می‌خوانند ذبح می‌شود و گوشت آن به نیت احسان برای اموات بین فامیل، آشنایان و فقرا توزیع می‌شود. به اعتقاد کرمانی‌ها گذاشتن حبه قند یا تکه نباتی در دهان حیوان قبل از ذبح باعث می‌شود حیوان تلخی مرگ را احساس نکند.

 

اهالی سواحل و جزایر خلیج‌فارس عید قربان را «عید اضحی» می‌نامند. آنها بعد از نماز صبح به دیدار اموات می‌روند سپس به خانه آمده و غسل می‌کنند تا در مسجد نماز عید بخوانند. عرب‌زبانان خوزستان نیز در روز عید قربان نوعی پایکوبی عربی دارند که به نام «یزله» شناخته می‌شود. مراسم «بیرق زنون» هم یکی از آیین‌هایی است که در میان برخی خانواده‌های خوزستانی رواج دارد.

 

در آذربایجان معمولا اعضای یک طایفه یا فامیل حیوانی برای قربانی می‌خرند تا آن را در روز عید، قربانی کنند. همچنین پخت کوفته با گوشت قربانی در این روز میان آذری‌ها مرسوم است.

 

پی‌نوشت: در بخش‌هایی از این گزارش از اطلاعات کتاب «شناخت فرهنگ و اقوام ایران‌زمین» نوشته حمید عامریان استفاده شده است.